Autor: Emir Ramić, Institut za istraživanje genocida Kanada (http://www.instituteforgenocide.ca)
“Od moga odlaska, 23. Maja 1992,, kada su kući došli po mene, živim kao u nekom drugom svijetu. Čini mi se da sve ovo što se sa mnom događa kao da je neki ružan san, košmar, i prosto ne mogu da shvatim da je ovako šta moguće… Pitam se samo kome sam se i sa čim tako zamjerio da moram proći kroz sve ovo. Ali, ja ipak vjerujem u pravdu, istinu i to da će se sve razjasniti.”
Ovo su rječi profesora Muhameda Čehajića, bivšeg predsednika opštine Prijedor koji je postao sinonim za najužasnije zločine koji su se dogodili tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu {BiH} I genocide nad Bošnjacima. Nakon što su srpskocrnogorske, agresorske snage preuzele kontrolu nad opštinom Prijedor, 30. aprila 1992. on je bio prva osoba kojoj je bio uskraćen pristup u sopstvenu kancelariju u zgradi opštine. Muhamed Čehajić je ove rječi poslao u pismu svojoj ženi ubrzo nakon što je uhapšen 23. maja u posljepodnevnim časovima. Kasnije je prebačen u logor Omarska gde je ubijen. Rječi Muhameda Čehajića su primjer stradanja na hiljade ljudi koji su bili žrtve zločina srpskocrnogorskih agresorskih snaga koji su počinjeni na sveobuhvatan i sistematski način u opštini Prijedor 1992. godine. One predstavljaju nadu mnogih žrtava da će se ostvariti Pravda.
U Prijedoru je postojala namjera da se uništi cijela bošnjačka zajednica
Govoriti o Genocidu u Prijedoru predstavlja rizik da se ne uspije izraziti najvažniji dio onoga što zapravo jest ta tragedija planetarnih i povijesnih razmjera. U najduljem doživljaju, Prijedor se, zapravo, šuti i pati, u dostojanstvu stradalničkog bošnjačkog naroda a prije svega porodica stradalnika, pred ukaljanim obrazom svijeta i produkatora i izvršioca genocida. O Prijedorskom genocidu treba govoriti, jer se on tiče humanosti. Jer je prijedorska sudbina drukčija od drugih masovnih i genocidnih stratišta, sudbina koja svjedoči o istrajnoj nepravičnosti svijeta i svireposti naredbodavaca i izvršioca genocida. Nezamislivo je sa stanovišta pravde i humanosti – a ipak to jest naša stvarnost – da prostor u kome je izvršen genocid svijet daruje upravu baš onima koji su genocid izvršili, da obilježavanje godišnjica genocida – iz godine u godinu – nadziru upravo oni koji su ga obavili, pri čemu ga, istovremeno, službeno poriču. Time se nastavlja stradanje Prijedora, stradanje Bošnjaka. Stradanje BiH ali i stradanje humanosti i savjesti moćnog dijela međunarodne zajednice koji upravlja sudbinom svijeta, posebno onih „malih“ u njemu. Prijedorska tragedija nije završena. Prijedor nije samo bošnjačka patnja: ona mora biti sudbinski važna lekcija i svijetu i Bošnjacima.
U Prijedoru je počinjeno više od 3500 ubistava. Hiljade ljudi je zatočeno u logorima ili protjerano iz svojih domova. To nisu pojedinačni incidenti, već je to bila organizirana kampanja zločina koju su provodile vojska i policija iz Srbije uz koordinaciju srpskih civilnih vlasti opštine. Zločin u Prijedoru je svojom okrutnošču pokazao agresorsko, genocidne ciljeve Srbije i Crne Gore prema BiH i posebno genocidne ciljeve prema njenom najbrojnijem narodu, Bošnjacima.
U Prijedoru je počinjen genocid, zločin protiv civilnog stanovništva, zločin protiv zarobljenika, zločin uništavanja kulturnih i historijskih spomenika, zločin rasne diskriminacije, zločin silovanja, zločin mučenja u logorima smrti, zločin nasilnog protjerivanja I posebno zločin ubijanja bošnjačke akademske elite. Nema zločina koji se tu nije dogodio. Ubijanje nedužnih ljudi, ubijanje pameti bošnjačke, njihovo masakriranje, klanje, mučenje, silovanje, ponižavanje, tjeranje u logore i protjerivanje, biološko istrebljenje sa ovih prostora se ne može i ne smije zaboraviti.
Ako znamo da je velikosrpska politika došla iz Srbije i Crne Gore, ako znamo da je njen cilj bio uništenje države BiH uništenjem Bošnjaka i gradova u kojima su Bošnjaci bili u većini, onda je sasvim jasno da Bošnjacima na prijedorskim prostorima, na njihovim pradjedovskim ognjištima, nije bilo mjesta. Trebalo ih je svesti na tolerantan procenat. A da bi se to postiglo pribjeglo se zločinu, onakvom kakav se ne pamti među civiliziranim narodima. Ono što se dešavalo u Srebrenici za tra dana u Prijedoru se dešavolo tri godine. Kada je planirani broj smrti postignut, pristupilo se etničkom čiščenju koje danas daje svoje željene rezultate. Bošnjački narod i fizički i duhovno na ovim prostorima polako izumire.
Nezakonit državni udar u Peijedoru – agresija – genocid
S obzirom na znatan broj predmeta koji su pred Međunarodnim sudovima presuđeni u vezi sa zločinima u Prijedoru, danas postoji niz činjenica koje se ne mogu osporiti. Među njima su i one u vezi s prvim koracima koje su napravile političke, policijske i druge srpske snage kako bi zauzele opštinu Prijedor. Srpske političke snage bile su zabrinute zbog promena u demografskoj ravnoteži u korist bošnjačke populacije. To je postalo jedno od glavnih pitanja u političkom životu opštine tokom 1991. i 1992. godine. Tokom rata u Hrvatskoj 1991, rasle su tenzije između srpske zajednice u Prijedoru i njegovih bošnjačkih i hrvatskih zajednica. Došlo je do velikog priliva srpskih izbeglica iz Slovenije i Hrvatske u opštinu, dok su Bošnjaci i Hrvati istovremeno počeli da odlaze zbog sve većeg osećaja nesigurnosti i straha.
Prosrpska propaganda je postajala sve očiglednija. Srpska paravojna formacija zvana „Vukovi sa Vučjaka“ zauzela je prijemnik na Kozari avgusta 1991. Emitovanje programa TV Sarajevo je prekinuto i zamenjeno je emitovanjem programa iz Beograda i Banja Luke. Taj program se sastojao velikim djelom od intervjua sa političarima Srpske demokratske stranke (SDS) koji su tvrdili da su Bošnjaci i Hrvati željeli da unište Jugoslaviju dok su Srbi težili da je sačuvaju. Srpski mediji takođe su propagirali ideju da su Srbi morali da se naoružaju kako bi izbjegli pokolj sličan onom koji se dogodio u Drugom svjetskom ratu.
Na sastanku SDS Skupštine opštine Prijedor 27. decembra 1991. predstavnici SDS odlučili su da svrgnu postojeće legitimne vlasti u Prijedoru i zamjene ih ljudima iz stranke ili onima koji su joj bili lojalni, kao i da formiraju nezavisne srpske organe vlasti. Na sastanku 7. januara 1992. srpski članovi Skupštine opštine Prijedor i predsjednici lokalnih opštinskih odbora SDS proglasili su Skupštinu srpskog naroda opštine Prijedor. Milomir Stakić je izabran za Predsednika ove Skupštine.
Krajem aprila 1992, u opštini je osnovan niz tajnih srpskih policijskih stanica, a preko 1.500 naoružanih muškaraca bilo je spremno da preuzme kontrolu nad institucijama vlasti u Prijedoru. U noći između 29. i 30. aprila 1992, srpske snage zauzele su Prijedor. Srpski radnici Stanice javne bezbjednosti i rezervne policije okupili su se u Čirkin polju, djelu grada Prijedora. Podjelili su se u pet grupa. Jedna grupa bila je odgovorna za zgradu Skupštine opštine, jedna za SUP, jedna za sudove, jedna za banku i poslednja za poštu.
U predmetu protiv Milomira Stakića Pretresno vjeće Međunarodnog krivičnog tribunal za područije bivše Jugoslavije {MKTJ} je presudilo da je preuzimanje Prijedora predstavljalo nezakonit državni udar – agresija, koji je mjesecima bio planiran i koordiniran, a čiji je krajnji cilj bio stvaranje srpske opštine koja bi na kraju bila dio zamišljene čisto srpske države.
Sistematski organizovani zločini – genocid
Većina zločina za koje je MKTJ sudio počinjeni su nakon što su političke, vojne i policijske snage bosanskih Srba preuzele kontrolu nad Prijedorom. Tada su osnovani logori Omarska, Keraterm i Trnopolje, koji su bili poznati po okrutnosti zločina koji su u njima počinjeni. Dokazni materijali u brojnim predmetima pred MKTJ pokazali su da Omarska, Keraterm i Trnopolje nisu slučajno osnovani: bili su rezultat smišljene i organizovane politike nametanja sistema diskriminacije protiv stanovništva nesrpske nacionalnosti u Prijedoru.
Svijet je saznao za brutalnost logora Omarska kroz slike objavljene u međunarodnim medijima na kojima su prikazani izgladnjeli zatvorenici. Slike britanske televizijske kuće ITN podstakle su svjetsku javnost i brzo izazvale osudu. Istom brzinom su usljedile kontroverze u vezi s tim snimcima, tako da su neki tvrdili da su lažni, te da se zločini počinjeni u logoru i oko njega nisu ni dogodili.
Avgusta 1992, tadašnji predsednik Republike Srpske Radovan Karadžić dozvolio je britanskoj televiziji ITN da ode u Prijedor i istraži navode o kršenju ljudskih prava u jednom broju logora osnovanih na tom području. Ekipa snimatelja je pitala zatvorenike šta se u logoru događalo. Pitali su zatvorenike i koliko su dugo tu, odakle su, da li su ih tukli. Neki zatvorenici su odgovorili na ova pitanja. Drugi su rekli: „Hvala što pokušavate da nam pomognete, ali nemojte nam još više pogoršavati položaj.“
Ovaj televizijski snimak prikazan je na skoro svakom suđenju pred MKTJ u vezi s logorom Omarska, nekadašnjim rudnikom gvožđa. Zadatak sudija MKTJ upravo jeste da provjere autentičnost i verodostojnost svakog dokaza koji prime. Prilikom svakog prikazivanja snimka, odbrana je imala mogućnost da ga ospori. Sudije su svaki put prihvatile snimak kao autentičan. Nezavisno od MKTJ, snimci ITN su bili tema sudskog procesa povodom klevete u Velikoj Britaniji. U tom predmetu, porota je jednoglasno utvrdila da je film autentičan i oni koji su osporavali njegovu autentičnost su morali da plate odštetu od 375.000 britanskih funti.
Predmeti MKTJ u vezi sa zločinima počinjenim u logoru Omarska izvan svake sumnje pokazuju da slike ITN pružaju samo djelić uvida u užase koji su se tamo dogodili. Logor Omarska je osnovan kao logor prvenstveno za zatvorenike nesrpske nacionalnosti. Iako je bilo Srba zatvorenih u logoru, bili su u manjini. Osnovan je krajem maja 1992, a zauvjek zatvoren krajem avgusta 1992. Većina zatvorenika je držana u logoru negdje do 6. avgusta. Tokom nepuna tri meseca kroz logor je prošlo više od 3.334 zatvorenika. Uslovi života su bili strašni, a zatvorenici su stalno zlostavljani.
Prva osoba koja je odgovarala pred MKTJ za zločine počinjene u logoru Omarska bio je Duško Tadić, nekadašnji predsednik lokalnog odbora Srpske demokratske stranke (SDS). MKTJ ga je proglasio krivim za niz zločina počinjenih širom Prijedora i u okolnim selima, u logorima i prilikom hapšenja pripadnika nesrpske nacionalnosti koja su se u početku događala dok je SDS preuzimao opštinu. Na početku preuzimanja došlo je do napada na mesto Kozarac kod Prijedora 24. maja 1992, u kom je dva dana dejstvovano artiljerijom i izvršen je napad trupama mehanizovane brigade. Ishod je bio oko 800 ubijenih civila od oko 4.000 stanovnika. Kada je grad zauzet, snage bosanskih Srba su počele da sakupljaju sve nesrpsko stanovništvo i istjeruju ga pješke iz te oblasti. Paravojne i vojne snage bosanskih Srba su prebile, opljačkale i ubile još mnogo civila u toku etničkog čišćenja Kozarca.
U toku okupacije Kozarca Duško Tadić je učestvovao u sakupljanju i nasilnom premještanju civila. Pripadnici snaga bosanskih Srba su izdvojili mnoge civile iz kolone protjeranih i ubili ih. Po preuzimanju Prijedora i okolnih oblasti snage bosanskih Srba su zatvorile hiljade muslimanskih i hrvatskih civila u logorima Omarska, Keraterm i Trnopolje.
Duško Tadić je posjećivao logore, iako nije imao zvaničnu funkciju u njima. Sudsko vjeće MKTJ je obraćajući se Dušku Tadiću pri izricanju presude o kazni zaključilo sljedeće:
”… da ste u deset odvojenih slučajeva tukli, nožem napali i udarali 19 Muslimana u Kozarcu, u kasarni u Prijedoru te u logorima Omarska i Keraterm, te da ste učestvovali i pomagali u premlaćivanju jednog muslimanskog zatvorenika i seksualnom sakaćenju jednog drugog zatvorenika u logoru Omarska. Pretresno vjeće je takođe zaključilo da ste ubili dvojicu Muslimana u Kozarcu prerezavši im grlo. … Ova ste krivična dela počinili namjerno i to sa sadističkom okrutnošću, uz korišćenje noževa, bičeva, metalnih poluga, drške pištolja, štapova tako što ste udarali nogama svoje žrtve i stezali omču oko vrata jedne žrtve sve dok se nije onesvjestila.”
U toku suđenja, Duško Tadić se branio alibijem da je živio u Banjaluci i radio na punktu Orlovci. Optuženi je još pod zakletvom svjedočio da nikada nije bio u logorima Omarska i Keraterm, niti učestvovao u etničkom čišćenju Kozarca. Svjedočio je da pet puta bio u Trnopolju, ali da nikada nije ulazio u logor. Pretresno vjeće je njegovo objašenjenje gde je bio u vreme navedenih zločina proglasilo neistinitim kao i njegov pokušaj da svoju suprugu iskoristi kao alibi. Sudije su ga proglasile krivim za okrutno postupanje i nehumane postupke prilikom učešća u ovom incidentu.
Ostali optuženi kojima je suđeno i koji su osuđeni pred MKTJ za zločine počinjene u ovim logorima su Miroslav Kvočka, komandant logora Omarska, Mlađo Radić i Milojica Kos, obojica komandanti smJene u Omarskoj, Dragoljub Prcać, zamenik komandanta logora Omarska i Zoran Žigić, koji nije imao zvanični položaj, ali je proglašen krivim za činjenje zločina u sva tri logora, Omarskoj, Keratermu i Trnopolju. Sumirajući nalaze u ovom predmetu, sudija Almiro Rodrigez je izjavio sljedeće o uslovima u logoru Omarska:
“Zatvorenici dobijaju vrlo malo hrane, koja je često pokvarena, i gotovo nimalo vode. Klozeta tako reći nema, svoje prirodne potrebe treba zadovoljiti u kante ili čak često u uglu neke prostorije ili poda se. Bolesni ili ozljeđeni zatočenici jedva da dobijaju ikakvu njegu ili je uopšte ne dobijaju. Uopšteno govoreći, svi ti muškarci su mršavi, oslabljeni i još dodatno utučeni budući da stalno žive u klimi nasilja i straha. Ne znaju kada će biti prozvano njihovo ime. No znaju da kada budu prozvani, to neće biti toliko zbog toga da ih se ispita, koliko zato da ih se pretuče. … Žene nisu bile premlaćivane, ali su, barem neke od njih, bile zlostavljane, a neke druge ili te iste i silovane. Drugim rječima, ne postoji niti jedno jedino mesto u krugu logora Omarska na kojem bi se zatočenik mogao osjećati bezbjedno ili se jednostavno nadati da ga niko neće udariti niti podvrgnuti nekom obliku nasilja. … Jednog oca na smrt prebijaju pred očima njegovog sina. Muškarci urlaju od bola, zidovi i podovi poprskani su krvlju. Muškarci koji se vraćaju živi imaju otvorene rane, ne mogu se držati uspravno, u nesvjesti su. Leševi koje iznose imaju otvorene rane na lobanji, polomljene zglobove, prerezana grla. Neke od žrtava na kraju su dokrajčeni metkom…”
Što se tiče krivičnih djela počinjenih u logoru Keraterm, nekadašnjoj fabrici keramičkih proizvoda u predgrađu Prijedora, sva trojica optuženih – Dušan Sikirica, komandant, i Damir Došen i Dragan Kolundžija, komandiri smjene su prihvatili da ima dovoljno dokaznog materijala koji pokazuju da su bosanski Muslimani, bosanski Hrvati i drugi nesrbi bili izloženi nehumanim uslovima tokom svog zatočeništva u logoru Keraterm. U periodu otprilike od 24. maja do 5. avgusta 1992, ovi uslovi su obuhvatali nedovoljno hrane i vode, neadekvatnu medicinsku pomoć i njegu, pretrpanost te nedostatak svježeg vazduha, fizičkih aktivnosti, i odgovarajuće higijene. Priznajući krivicu, Duško Sikirica je naveo sledeće:
“Pošto sam uvidio i shvatio posljedice, želim da kažem Raspravnom vjeću da se duboko kajem zbog svega što se desilo u Keratermu dok sam bio tamo. Jedino što osjećam je kajanje zbog svih života koji su izgubljeni i života koji su upropašćeni u Prijedoru, u Keratermu, i nažalost, ja sam doprinio da se ti životi unište. Naročito mi je žao što nisam imao dovoljno moralne hrabrosti i snage da spriječim neke ili sve strašne stvari koje su se desile. Želio bih da mogu da vratim vrijeme i da se ponašam drugačije. Svjestan sam da time što preuzimam odgovornost za svoju ulogu u tim događajima moram biti kažnjen, i nadam se da će ono što me zadesi biti dobra lekcija onima koji se u budućnosti nađu u sličnoj situaciji… »
Prilikom odmjeravanja kazne ovoj trojici, Pretresno vjeće je našlo da je ljeta 1992, logor Keraterm bio mjesto gde su
“…zatočenici bili izloženi nehumanim uslovima … i gde je vladala atmosfera terora usled ponižavanja, maltrtiranja i psihološkog zlostavljanja, koje je nanjelo teške posljedice onima koji su bili očevici tih događaja. «
Još jedan optuženi koji se izjasnio krivim za zločine u logoru Keraterm bio je Predrag Banović, nekadašnji stražar. On je priznao da je učestvovao u pet ubistava, u premlaćivanju 25 ljudi i streljanju još dvoje u logoru. On je priznao da je bio svjestan sistema zlostavljanja u logoru, i da je učestvovao u maltretiranju, premlaćivanju i ubijanju zatočenika da bi i sam doprinio tom sistemu zlostavljanja. Za ove zločine, Pretresno vjeće ga je osudilo na osam godina zatvora.
Pored zločina počinjenih u logorima, predmeti pred MKTJ bavili su se i drugim krivičnim djelima počinjenim izvan ovih logora u opštini Prijedor. Darko Mrđa, pripadnik interventnog voda policijskih jedinica u Prijedoru, priznao je da je učestvovao u naročito gnusnom zločinu koji se odigrao dana 21. avgusta 1992 na planini Vlašić. Darko Mrđa je učestvovao u pratnji organizovanog konvoja muslimanskih i drugih nesrpskih civila iz Tukova i logora Trnopolje iz okoline Prijedora, koji se kretao prema opštini Travnik. Konvoj se zaustavio na jednom mestu na putu uz rječicu Ilomsku, između Skender Vakufa i planine Vlašić. Na tom mjestu, Darko Mrđa i drugi pripadnici interventnog voda su sproveli naređenje da se vojno sposobni muškaraci izdvoje iz ostatka konvoja, lično su odabrali oko 200 muškaraca, koji su ukrcani u dva autobusa, i odvezli ih do Korićanskih stjena. Muškarcima iz jednog od autobusa naređeno je da izađu iz autobusa. Sprovedeni su na stranu puta iznad duboke provalije, gde im je bilo naređeno da kleknu, nakon čega su ubijeni iz vatrenog oružja. Muškarci iz drugog autobusa izvođeni su u manjim grupama po dvojica ili trojica i potom ubijeni iz vatrenog oružja. Zajedno s drugim pripadnicima interventnog voda, Darko Mrđa je lično i direktno učestvovao u izvođenju, čuvanju, sprovođenju, streljanju i ubistvu nenaoružanih muškaraca na Korićanskim stjenama. Osim dvanaestorice muškaraca koji su preživeli pokolj, poubijani su svi muškarci koji su izvedeni iz ta dva autobusa. Za učešće u ovom zločinu, Darku Mrđi je izrečena kazna od 17 godina. Rekao je:
“…Učestvovao sam u izdvajanju i ubistvu tih nedužnih ljudi. Iskreno se kajem zbog toga… I jako mi je teško da se suočim s onime što se desilo na Koričanskim stjenama.”
Zločini koje su ovi počinioci izvršili u logorima Omarska, Keraterm i Trnopolje, kao i na planini Vlašić, bili su dio široko rasprostranjene i sistematske kampanje. Biljana Plavšić, jedna od najviših rukovodilaca Republike Srpske tokom rata, 2003. godine izjasnila se krivom da je učestvovala u razvijanju i sprovođenju kampanje razdvajanja etničkih grupa. Ona je priznala da je rezultat toga bila smrt i protjerivanje hiljada žrtava, najčešće pod veoma brutalnim okolnostima. U vezi sa zločinima počinjenim u Prijedoru, Biljana Plavšić je prihvatila da je u Omarskoj bilo ubistava i premlaćivanja i da se prema zatočenicima nehumano postupalo. Na izricanju kazne rekla je:
“Saznanje da sam odgovorna za takve ljudske patnje i za kaljanje ugleda mog naroda uvijek će ostati dio mene.” Pretresno vjeće osudilo je Biljanu Plavšić na jedanaest godina zatvora.
Činjenice o genocidu u Prijedoru
Prema popisu iz 1991. godine na teritoriji opštine Prijedor živjelo je 112,543 stanovnika od čega 6,316 ili 5,6% Hrvata, 49,351 ili 43,9% Bošnjaka, 47,581 ili 42,3 Srba i 9,295 ili 8,2 ostalih. Prema podacima iz procesa koji je vođen na MKTJ protiv ratnog zločinca Slobodana Miloševića 1997. Godine, Prijedor je imao 39,248 stanovnika od čega 397 ili 1% Bošnjaka. Za samo 5 godina broj Bošnjaka sa 44% spao je na 1%.
U zločinu u Prijedoru u potpunosti su ispunjeni sljedeći elementi genocida:
1.Namjerno, organizovano, sistematsko ubistvo članova prijedorske bošnjačke zajednice
Poslije više zajedničkih sastanaka 29. 4. 1992.godine predstavnici SDS, SDA i HDZ Prijedor noću u 22 sata postigli su dogovor o ravnomjernoj nacionalnoj zastupljenosti u općinskom MUP. Već četiri sata kasnije 30.4.1992. godine u 2,30 sati SDS uz aktivnu pomoć zločinaćke JNA nasilno preuzima svu vlast u Prijedoru. Svi vitalni objekti u gradu preuzeti su bez ikakvog otpora, a dogovori izigrani.
23.5. 1992. godine dolazi do artiljerijskog napada na Hambarine i okolna sela, a 25.5. 1992. godine počinje napad na Kozarac gdje gine veliki broj civila.
24.5 1992.godine srpske vlasti su planski otvorile zloglasni logor Omarska i u njega zatvorili prvih 12 osoba iz grada Prijedora.
Isti dan u prostorije tvornice keramičkih pločica u gradu Prijedoru zatvaraju prvih 7 civila iz grada što se smatra danom otvaranja logora Keraterm.
Istovremeno jedna fiskulturna sala u Trnopolju pretvara se u još jedan logor gdje se dovode i zatvaraju žene i djeca iz okupiranih sela.
1.6. 1992. godine srpske vlasti su u potpunosti uništile bošnjačko naselje Stari Grad u Prijedoru.
10.6.1992. u logoru Omarska je bilo oko 4700 logoraša.
14. 6. 1992.godine uslijedio je napad na sela Kevljani i Sivci u kojima je ubijeno na desetine Bošnjaka, a stotine zatvoreno u logore.
U vremenu od 20. 7. do 25. 7.1992 godine srpske vlasti potpomognute zločinačkom JNA izvršili su napade na bošnjačka sela na lijevoj obali Sane: Biščane, Rizvanoviće, Rakovćane, Hambarine, Čarakovo, Zecove, te Hrvatska sela: Briševo, Raljaš, Staru Rijeku i druge. Napad izveden prvo artiljerijskim napadima, a potom pješadijskom, rezultirao je ubistvom više hiljada bošnjačkih i hrvatski civila, a neutvrđen broj odveden je u logore gdje je kasnije uglavnom likvidiran.
26.7.1992.godine u logoru Keraterm učinjen je novi zločin. Bez ikakvog razloga u spavaonici broj 3 ubijeno je između 150 i 180 civila koji su tu bili zatočeni.
Krajem jula 1992 iz logora Omarska odvedeno je u nepoznato oko 50 logoraša čija su tijela kasnije pronađena u prirodnoj jami Lisac u Bosanskoj Krupi, a 31.7.1992.godine iz istog logora odvedeno je tri autobusa zatočenika čija su tijela pronađena u prirodnoj jami Hrastova Glavica na teritoriji Sanskog Mosta.
6.8. 1992 iz Omarske je u cilju prikrivanja stanja u ovom logoru oko 1500 logoraša deportovano je u logor Manjača kod Banja Luke, a oko 1200 u logor Trnopolje. Dio ovih ljudi svoj životni put završio je 21.8.1992.godine u masakru na Koričanskim stijenama na Vlašiću u kome je iz konvoja autobusa koji su išli u razmjenu izvedeno i strijeljano oko 200 civila.
Do kraja 1992 godine općina Prijedor je u največem dijelu bila očišćena od Bo[njaka. Ubijeno je više hiljada Prijedorčana. Nestalo je oko 3300 osoba oba pola i svih starosnih dobi. Na teritoriji općine Prijedor ekshumirano je 53 masovne grobnice (od 5 do 456 tijela), 72 zajedničke ( 2 do 4 tijela) i 257 pojedinačnih grobnica.
2. Teške povrede fizičkog i mentalnog integriteta prijedorskih Bošnjaka
Teške povrede fizičkog i mentalnog integriteta Bošnjaka ogledaju su se najčešće kroz: protuzakonito zatvaranje, ubistva, silovanja, premlaživanja, deportacije, prisilni rad. U Prijedoru je registrovano 57 mjesta gdje su zatvarani i ubijani Bošnjaci. Srpske vlasti imale su posebnu taktiku prema bošnjačkim intelektualcima. Za svega nekoliko dana u Prijedoru je ubijeno oko 200 intelektualaca.
3. Nametanje uslova života sa ciljem uništenja prijedorske bošnjačke zajednice
Prvo su smijenjeni svi bošnjački funkcioneri sa funkcija koje su obavljali, a gotovo svi Bošnjaci su otpušteni sa posla. Istovremeno sa otpuštanjem sa posla največi broj Bošnjaka je izbačen iz društvenih stanova, a u privatne kuće i stanove nasilno su useljavane srpske izbjeglice koje su vrlo brzo, doslovno otimali te stanove i kuće. Poslije toga slijedilo je oduzimanje automobila, isključenje telefona, struje, prisilni rad na najtežim fizičkim poslovima. Sa izbacivanjem sa posla ljudi su automatski ostajali i bez zdravstvenog osiguranja. Na kraju su prijedorski Bošnjaci dovedeni u situaciju da imaju samo jednu želju, a to je da odu u čemu su im srpske vlasti « velikodušno pomagale »
4.Sprječavanje razvoja – rađanja prijedorske bošnjačke zajednice
Sprječavanje rađanja ogleda se u činjenici da je genocidni atak bio posebno usmjeren na razaranje porodične strukture kod prijedorskih Bošnjaka. Zločinci su vrlo brzo shvatili da razaranjem prije svega bošnjačkih porodica razaraju i samu bošnjačku naciju i državu BiH. Zato se ovaj atak i ispoljavao ubijanjem svih generacija u porodici. Ubijana su istovremeno djeca da ne odrastu, žene da ne rađaju, produktivni muškarci da ne produžuju porodicu. Hiljade staraca su ubijali zato da nebih odnjegovali unuke i tako ugrozili zamišljenu ,,Veliku Srbiju,,. Potvrda ove teze je u strukturi ekshumiranih grobnica. U dosada ekshumiranim grobnicama ekshumirano je oko 92% civila, 12% žena i 2% djece. Vrlo često iz grobnica su ekshumirane trudnice.
5. Prisilno premještanje djece iz jedne etničke skupine u drugu
Stotine prijedorske bošnjačke djece su izmještana u druge krajeve i u druge države gdje im je mijenjan identitet, a time etnička pripadnost. Tako je Prijedor je ostao u rukama onih koji su izvršili genocid.
Dokazi za genocid u Prijedoru
1. U procesu ratnom zločincu Slobodanu Miloševiću 16.6.2004. godine MKTJ je donio Međupresudu kojom je Sudsko vijeće potvrdilo da postoji dovoljno dokaza da je u Brčkom, Prijedoru, Sanskom Mostu, Srebrenici, Bijeljini, Ključu i Bosanskom Novom izvršen genocid ( paragrafi 246,288-289 i 323).
U Odluci sudskog vijeća stoji da je vijeće Miloševiću potvrdilo (citiram): ,,Genocidnu namjeru i postojanje genocidnog plana da se unšte Bošnjaci kao nacionalna grupa,,.
U predudi stoji da su u postupku donošenja presude kao dokazi uzete sljedeće činjenice:
U tačci 181 govori se o napadu srpske vojske na Biš’ane i ostala sela na brdu,
U tačci 183 govori se o logorima Omarskoj, Keratermu i Trnopolju,
U tačci 184 govori se o pravljenju spiska prijedorskih intelektualaca i njihovom nestanku,
U tačci 185 govori se o zloćinima u Bišćanima i Čarakovu,
U tačci 186 govori se o zločinu na Koričanskim stijenama,
U tačci 188 govori se o kupljenju i odvođenju 300-350 tijela ubijenih na području Bišćana i Rizvanovića
U tačkama 189-200 govori se o do tada nezabilježenim zvjerstvima u prijedorskim konclogorima.
U ovoj presudi genocid je dokazan u Prijedoru.
2.Ne treba zaboraviti ni činjenicu da je do sada za razna djela ratnog zločina na MKSJ osuđeno najviše zločinaca iz Prijedora.
Lista osuđenih zločinaca za genocid u Prijedoru:
DUŠKO TADIĆ, Osuđen na 20 godina zatvora za zločine u Prijedoru posebno u Kozarcu i to za djela: ubistva, hotimičnog lišavanja života, mućenja i nečovjećnog postupanja,
DUŠKO SIKIRICA, Osuđen na 15 godina za zločine u logoru Keraterm i to za zločine protiv čovjećnosti – progoni na političkoj rasnoj ili vjerskoj osnovi,
DAMIR DOŠEN, Osuđen na 5 godina zatvora za zločine u logoru Keraterm i to za zločine protiv čovjećnosti – progon na političćkoj rasnoj ili vjerskoj osnovi,
DRAGAN KOLUNDŽIJA, Osuđen na 3 godine zatvora za zločine u logoru Keraterm i to za djelo progon na političkoj rasnoj i vjerskoj osnovi,
MILOMIR STAKIĆ, Osuđen na 40 godina zatvora za zločine u Prijedoru i to zločine protiv čovjećnosti ( istrebljenje, ubistvo, progoni),
MIROSLAV KVOČKA, Osuđen na 7 godina zatvora za zločine u Omarskoj i Keratermu i to za zločine protiv čovjećnosti – progoni na političkoj, rasnoj ili vjerskoj osnovi, ubistvo o mućenje,
DRAGOLJUB PRCA, Osuđen na 5 godina zatvora za zločine u Omarskoj i Keratermu i to za djelo zločini protiv čovjećnosti – progoni na političkoj, rasnoj ili vjerskoj osnovi, ubistvo i mućenje,
MILOJICA KOS, Osuđen na 6 godina zatvora za zločine u Omarskoj i Keratermu i to za djelo zločini protiv čovjećnosti- progoni na političkoj, rasnoj ili vjerskoj osnovi ubistva i mućenje,
MLAĐO RADIĆ, Osuđen na 20 godina zatvora za zlo_ine u Omarskoj i Keratermu i to za djelo zločini protiv čovježnosti – progoni na političkoj, rasnoj ili vjerskoj osnovi, ubistva i mućenje,
ZORAN ŽIGIĆ, Osuđen na 25 godina zatvora za zločine u Omarskoj i Keratermu za zločin protiv čovjećnosti – progone na političkoj, rasnoj ili vjerskoj osnovi, mućenje i okrutno postupanje,
DARKO MRĐA, Osuđen na 17 godina zatvora za zločin na Koričanskim stijenama i to za djela ubistvo i nehumana djela,
PREDRAG BANOVIĆ, Osuđen na 8 godina za zločine u Omarskoj i Keratermu i to za djelo zločin protiv čovjećnosti – progon na političkoj, rasnoj ili vjerskoj osnovi,
ŽELJKO MEAKIĆ, DUŠKO KNEŽEVIĆ, DUŠAN FUŠTAR I MOMILO GRUBAN, u postupku za zločine u Omarskoj. Postupak vodi Državni sud BiH.
MILAN KOVAČEVIĆ, umro u Haškom zatvoru
SIMO DRLJAćA ubijen od strane SFOR prilikom hapšenja.
Budućnost
O genocidu nad Bošnjacima u BiH kao najtežem obliku zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava govore brojni relevantni izvori objavljeni u naučnim publikacijama širom svijeta. Doneseno je više pravosnažnih sudskih presuda (međunarodnog i nacionalnog karaktera) koje, pored ostalog, ukazuju i pokazuju na uzroke, ciljeve i razmjere tog genocida.
Nakon genocida u medijima i naučnoj, stručnoj i najširoj javnosti, posebno u Srbiji i entitetu Republika Srpska, prisutne su različite, pogrešne percepcije i mišljenja o karakteru rata i prirodi zločina u Republici BiH 1992-1995. godine. Plasiraju se neistine, laži i falsifikati o događajima u BiH na kraju 20. stoljeća i vrši negiranje genocida nad Bošnjacima, ne samo u sigurnoj zoni Ujedinjenih nacija Srebrenici, jula 1995, već i na svim okupiranim područjima Republike BiH i gradovima u opsadi.
Osim pojedinačne krivične odgovornosti za ratne zločine i genocid počinjene u agresiji na BiH, postoji i kolektivna moralna i politička odgovornost. Princip i moralnu vrijednost te kolektivne odgovornosti nastoje spasiti srpski intelektualci i njihovi svijetski plačenici. Ta kolektivna odgovornost na negativan način, dolazi do izraza u negiranju genocida. Relativiziranje i negiranje genocida u bosanskohercegovačkom političkom životu govori o tome da je pitanje dejtonskog uređenja BiH riješeno pogubno loše. Upravo to i takvo međunarodno “uređenje” BiH u čijoj je ustavnopravnoj i političkoj arhitekturi zadržan genocidni tlocrt, genocidni generator i genocidni projekat omogućuje, uzrokuje i generira negiranje genocida počinjenog u Evropi na kraju dvadesetog stoljeća.
Među faktorima koji su doveli do stradanja Bošnjaka najvažnije to što su oni većinom muslimani. Stoga se kod Bošnjaka dodatno razvio refleks jačanja upravo te komponente njihova identiteta. Međutim, bošnjački identitet se ne smije svesti samo na tu dimenziju. Uz potpuno uvažavanje vjere i tradicionalnih islamskih vrijednosti, Bošnjaci treba da optimalno razvijaju bosanstvo i elemente multinacionalne državnosti, svoju teritorijalnu i državotvornu svijest koje su zajedno sa vjerom tri poluge bošnjačke nacionalne svijesti. Sinhronizirana agresija na BiH s njenih istočnih i zapadnih granica nije uspjela uništiti je, ali će njena budućnost zavisiti od toga koliko će umjeti Bošnjaci čuvati je istrajno i mudro. Stoga, genocid u Prijedoru i BiH treba da bude trajno upozorenje koje će Bošnjake učiti mudrosti samoodržanja, a ne samo emocionalna bujica koja nosi ka isključivosti i samosepariranju u dejtonskoj državi BiH.
Osvajanje istine, slobode i pravde ne podrazumeva stajanje i zastajanje. Zaborav, negiranje i poricanje jednako je genocid, a potiskivanje i odbacivanje zločina ukida i omalavažava dostojanstvo svih žrtava i svih boraca za istinu i pravdu. Žrtve genocida su u Prijedoru, u BiH, u dijaspori i mi im iskazujemo pijetet , čuvajući njihov nevini lik, duboko i trajno u našim srcima.